प्राणायम हा एक प्रकारे श्वास नियमनाचा अभ्यास आहे असं म्हणायला हरकत नाही. योगाचा हा प्रकार शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य जपण्यासाठी फार उत्तम आहे. संस्कृतात प्राण म्हणजे जीवन आणि उर्जा तर यमचा अर्थ आहे नियंत्रण असा होतो. त्यामुळे या योगासनाला प्राणायम असं म्हणतात. प्राणायम हा शारीरिक मुद्रेत आणि ध्यान लावून केला जातो.
यामध्ये तुम्हाला तुमच्या श्वासावर नियंत्रण ठेवावे लागेल. यामुळे व्यक्तीला अनेक फायदे होतात. जर तुम्ही रोज प्राणायाम करत असाल तर तुम्ही नेहमी निरोगी राहू शकता. प्राणायामामुळे तुमची शारीरिक आणि मानसिक शक्ती वाढते. यामुळे तुमचा तणाव कमी होतो आणि तुम्ही मानसिकदृष्ट्या निरोगी राहता. एवढेच नाही तर प्राणायाम करून रक्तातील साखर, रक्तदाब आणि कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाणही नियंत्रणात ठेवता येते. चला तर मग दररोज प्राणायाम करण्याचे फायदे जाणून घेऊया.
रोज प्राणायम करण्याचे फायदे
1. स्ट्रेस लेव्हल कमी होते
प्राणायाम ध्यानात मदत करतो. यामुळे मज्जासंस्था शांत होते आणि तणावाची पातळी कमी होते. जर तुम्ही ऑफिस, परीक्षा किंवा इतर कोणत्याही कारणाने त्रस्त असाल तर प्राणायाम करणे फायदेशीर ठरू शकते. रोज प्राणायाम केल्याने मेंदू आणि नसांना पुरेशी ऊर्जा मिळते, त्यामुळे तणाव हळूहळू कमी होऊ लागतो.
2. झोप नीट होते
आजकाल तणावामुळे झोपेशी संबंधित समस्या वाढत आहेत. अनेकदा लोक स्लीप एपनिया आणि निद्रानाशामुळे त्रस्त असतात. यामुळे झोपेही नीट होत नाही. अशा स्थितीत रोज प्राणायाम केल्यास झोपेची गुणवत्ता सुधारू शकते. प्राणायाम तुम्हाला चांगली झोप घेण्यास मदत करेल. प्राणायाम केल्याने श्वासोच्छवास आणि हृदय गती नियंत्रणात राहाण्यास मदत होते. यामुळे तुम्हाला रात्री सहज झोप लागण्यास मदत होईल.
3. रक्तदाब नियंत्रित करा
जेव्हा हृदयावर रक्त पंप करण्यासाठी जास्त दबाव येतो तेव्हा उच्च रक्तदाब होतो. या स्थितीत हृदयाचे स्नायू कमकुवत होऊ लागतात. यामुळे हृदयविकार आणि पक्षाघाताचा धोका मोठ्या प्रमाणात वाढतो. अशा परिस्थितीत प्राणायाम करणे फायदेशीर ठरू शकते. प्राणायाम श्वासावर लक्ष केंद्रित करतो. यामुळे मज्जासंस्था शांत होते आणि रक्तदाब नियंत्रणात राहतो. दररोज प्राणायाम केल्याने हृदयविकाराचा धोका कमी होण्यास मदत होते.
4. फुफ्फुसाचे कार्य सुधारते
प्राणायामामध्ये श्वास घेणे आणि बाहेर टाकणे असे असते. यामुळे फुफ्फुसे मजबूत होतील आणि त्यांची कार्यक्षमता सुधारेल. फुफ्फुसांशी संबंधित कोणताही आजार असल्यास प्राणायाम नियमित करा. प्राणायाम दीर्घकाळ श्वास रोखून ठेवण्यास मदत करतो. त्यामुळे श्वसनाच्या स्नायूंची ताकद वाढते. अस्थमा म्हणजेच दमा आणि न्यूमोनियाच्या रुग्णांनी निरोगी राहण्यासाठी प्राणायामाचा सराव केलाच पाहिजे.
5. मानसिक रोगांपासून संरक्षण करा
रोज प्राणायाम केल्यास मानसिक आजार टाळता येतात. प्राणायाम केल्याने शरीर आणि मनाला विश्रांती मिळते. मायग्रेन वेदना, अल्सर आणि सोरायसिस यासारख्या समस्यांपासून आराम मिळवण्यासाठी प्राणायामचा दररोज सराव केला जाऊ शकतो.
प्राणायाम करण्याची योग्य वेळ
तसे, प्राणायाम सकाळी किंवा संध्याकाळी केव्हाही करता येतो. परंतु सकाळी रिकाम्या पोटी प्राणायाम करणे चांगले मानले जाते. सकाळी ध्यान करणे सोपे आहे. यामुळे तुमचे मन आणि मेंदू शांत होईल.
प्राणायाम करण्याचा योग्य मार्ग
प्राणायामाचे अनेक प्रकार आहेत. यामध्ये भस्त्रिका, अनुलोम विलोम आणि कपालभाती इत्यादींचा समावेश आहे. हे सर्व करण्याची पद्धत वेगळी आहे. दररोज सकाळी रिकाम्या पोटी या प्राणायामाचा सराव करून तुम्ही निरोगी राहू शकता.